Etkili Okuma

Nedir? Bir metni (bir kitap ya da makale) ön izleme (ya da göz gezdirme) tüm metni okumadan verilen kısımdaki genel anlamı (genel bakış) görmeye çalışmak demektir.

Ne zaman kullanılır? Makale ya da kitap amacınıza uygun olup olmadığını ve ihtiyacınız olan bilgiyi içerip içermediğini anlamak için bir materyali değerlendirmeniz gerektiğinde; metnin hangi bölümlerini okumanız gerektiği ve hangi bölümlerini atlayabileceğinizi belirlerken; bir kitap ya da akademik dergi hakkında genel bir fikir sahibi olmak istiyorsanız. 

Nasıl yapılır? Başlık ve yazarı; (varsa) özeti; ana bölümleri (ana başlık ve alt başlıklar, bölüm özetleri, vb.) okuyarak başlayın; grafikleri, tabloları ya da şemaları gözden geçirin; her paragrafın ilk cümlesini okuyun.

Nedir? Göz gezdirerek okuma gözlerinizi metnin büyük bölümünde hızlıca gezdirmenizi içerir. Ön izlemeden farklıdır çünkü burada metnin ana kısmını okursunuz. Bu tür okumanın temel faydası ana fikirleri detaylarda boğulmadan hızlıca bulabilmenizdir.

Ne zaman kullanılır? Büyük bir metnin ana fikirlerini hızlıca bulmak istediğinizde (mesela günlük haberleri öğrenmek için gazeteye göz atarken). Ana fikirleri fark etmek için yapışan göz gezdirme özellikle eğer metinde ön izlemeye uygun pek fazla başlık ya da grafik yoksa faydalıdır. Göz gezdirme size tüm metni okuyup okumama konusunda karar vermeniz açısından yardımcı olur ve ön izleme sırasında fark ettiğiniz bilgilere ek yapar.

Ana fikirler için nasıl göz gezdirilir? Gördüğünüz tüm koyu renkli kısımları ve grafikleri okuyun. Metnin en başından başlayın ve gözlerinizi metinde hızlıca kaydırın (tüm metni detaylıca okuyor olmadığınızdan emin olun). Her paragraftan sadece birkaç kelime okuyun, yalnızca ilk ve son cümleleri okumaya gayret edin. Özeti ve bitiş paragrafını okumak ta faydalı olabilir. Materyali tamamen okumadan evvel mutlaka ön izleme ve göz gezdirme ile metne aşina olun.

Nedir? Tarama o anki işinize uygun belirli bir bilgiyi bulmak için gözlerinizi metnin belli bir bölümünün üzerinde (radar gibi) kaydırmanızdır. Genel resmi edinmek için göz gezdirirsiniz. Belirli bir bilgiyi bulmak için ise tarama yaparsınız.

Ne zaman kullanılır? Büyük bir metinde belirgin bir bilgiye hızlıca ulaşmak istediğinizde (örneğin bir terimin tanımı, bir deneyin sonucu, uçuş listesinde kendi uçuşunuzu bulmak, vb.)

Metinler nasıl taranır? Her şeyi okumayın. İhtiyacınız olan bilgiyi bulmak için başlığı, alt başlıkları, kitap indeksini okuyarak başlayın. Gözünüz önemli bir kelime ya da ifadeye ilişir ilişmez, taramayı bırakın ve metnin o kısmını iyice okuyun. 

ÖNEMLİ NOT: Ön izleme, tarama ve göz gezdirme zaman kazandırıcı stratejilerdir ama hiçbir zaman detaylı okumanın yerine geçemezler ve sadece metinle ilgili genel bir fikir edinmek istediğinizde ya da belli bir materyalin yerini hızlıca bulmak istediğinizde kullanılmalıdırlar.

Nedir? Yoğun okuma bir metni belli hedefler doğrultusunda (baştan sona) detaylı bir biçimde okumaktır. Sıklıkla yoğun okumadaki hedef zor bir metni etraflıca okumak ve okuduğunuzu hatırlamaktır (örneğin önemli bir metni ya da işiniz için kilit önem taşıyan bir kitap bölümünü okumak ya da kontratınızı ya da sigorta poliçenizi okumak). Yoğun okumanın amacı ayrıca bir metni anlamak ve değerlendirmek için okumak ta olabilir (mesela araştırmanız hakkında bir akademik makale).

Ne zaman kullanılır? Bir makaleyi ön izledikten ve odaklanmanız gereken yerleri göz gerdirme ve tarama metotları kullanarak bulduktan sonra yavaşlayabilir ve materyali anlamak ve hatırlamak ya da içeriğini değerlendirmek için biraz yoğun okuma yapabilirsiniz.

Yoğun okuma nasıl yapılır? Bir metni baştan sona okuyun. Alt çizin, fosforlu kalen kullanın, kısa notlar alın. Bilmediğiniz kelime ya da terimleri işaretleyin. Ana fikirlere karşı uyanık olun (her paragrafta genelde ya birinci ya da son cümlede, bir ana fikir bulunmalıdır). Metni tamamladıktan sonra, bilmediğiniz kelimelere geri dönün ve sözlükten bakın. Kaynakça bilgilerini (ve sayfa numaralarını) not alın.

Nedir? Akademik bağlamda eleştirel okuma basit anlamda eleştirmek yani “hata bulmak” demek değildir. Eleştirel okuma okuduğunuzla zihinsel derin bir bağlantı kuracağınız şekilde okumak demektir. Eleştirel okuma sorgulama, değerlendirme, bilgileri kategorize etme ve metin içinde bağlantılar oluşturma ve yazarın dediği ile diğer uzmanların aynı konuda söylediklerini karşılaştırmayı içerir. Eleştirel okuma aynı zamanda yazarın amacını, varsayımlarını ve altta yatan değer yargılarını (toplumsal, kültürel ve tarihsel etkilenmeler) fark etmeyi, aynı zamanda da belirtilen fikirlerin alternatifleri varsa onları incelemeyi gerektirir.

Ne zaman kullanılır? Bir parçayı etraflıca okuyup eleştirel bir biçimde değerlendirmeniz istenirse ya da araştırmanızı/iddianızı destekleyecek kanıtları bir araya getirirken. Her ne kadar açıkça belirtilmese de üniversite çalışmalarımız sırasında yazılı bir parçayı ne zaman okusanız, eleştirel okumanız beklenir.

Eleştirel okuma nasıl yapılır?  Bir kitabın bir bölümünü ya da makaleyi eleştirel okurken, yazarın amacı, metnin içeriği, yapısı/organizasyonu, stili ve düzeni ile ilgili sorularınızı yanıtlamaya destek olacak bilgileri aktif bir biçimde arayın. Sormanız gereken soru türleri şöyledir:

• Yazarın sunduğu duruş nedir?
• Kendi duruşunu desteklemek suretiyle ne kanıt veriyor?
• Kanıt hatasız biçimde sunuluyor mu?
• Kanıt uygun metotlar kullanılarak mı toplanmış?
• Yazar kendini belli bir teori ya da yönteme bağlı görüyor mu?
• Yazarın iddiaları mantıklı mı?
• Yazarın tutumu o alandaki diğer yazarlarınkine benzer mi onlardan farklı mı?
• Yazarın duruşuna katılıyor muyum? Neden?

Eleştirel okumanıza yardımcı olacak daha fazla soruyu Eleştirel Okuma Soruları'nda bulabilirsiniz.

Üniversitede okuduğunuzu anlayabilmek ve ardından ana fikirleri hatırlayabilmek önemlidir. İngilizcede adı SQ3R adıyla geçen metodu kullanmak size birebir öğretmen görüşmelerinde, seminerlerde ya da sınavlara çalışırken bir okuma parçasını hatırlamanız konusunda yardımcı olur.

SQ3R (İNCELE, SORGULA, OKU, ANIMSA, ÜZERİNDEN GEÇ) okuduğunu anlama ve öğrenme etkinliğinizi yazılı bilgileri zihninizde işleme ve aklınızda daha uzun süre tutabilmekte yardımcı olarak arttıran aktif bir çalışma stratejisidir. Her ne kadar başlarda SQ3R metodu zaman kaybı gibi görünebilse de, oldukça etkindir. Bu metodu aşağıdaki basamakları takip ederek deneyerek görün:

• İncele– Konusu hakkında genel bir fikir edinmek ve işine faydası olur mu anlamak için metinde (kitap, makale ya da bölüm) göz gerdir. Bu sayede başlıklara, içeriğe ve künyesine de bir bakma fırsatın olabilir.
• Sorgula– Eğer bu metni belli bir amaç için okuyorsan (örneğin bir ödev sorusu cevaplamak ya da sunum hazırlamak), kendine metnin ne kadar alakalı olduğunu sor.  İhtiyaçların doğrultusunda sorular hazırla (Ne? Nerede? Ne zaman? Nasıl? gibi).
• Oku- Sorularını çıkarttıktan sonra, metni odaklı ama baya hızlı bir şekilde okumaya başla. Hazırladığın soruların cevaplarını bulmak için keskin gözlerle oku. Her sorunun altına kendi sözcüklerinle not al.
• Hatırlamaya çalış– Metne ya da notlarına bakmadan zihninde materyalin ana noktalarını canlandırarak ya da yüksek sesle anlatmaya çalışarak hafızanı test et. Hatırlama süreci için okumadan daha çok zaman ayır.
• Tekrar et– İyi hatırlayıp hatırlayamadığını ve cevaplarının doğru olup olmadığını metne geri dönerek kontrol et. Yanlış hatırladığın yerlerin ya da cevaplayamadığın soruların üzerinden geç.